یکی از مقبره های قدیمی در همدان که اکنون در نزدیکی میدان مرکزی شهر و در کنار مدرسه بزرگ زنگنه همدان قرار دارد مقبره استر مردخای است که مورد علاقه و احترام یهودیان بوده و هست. یهودیان همدان این مقبره را آرامگاه استر و مردخای از خویشاوندان استر می دانند و معتقدند که مردخای از نواده های یعقوب پیغمبر است و سالی یک روز همان روز نجات یهودیان را روزه می گیرند و آن قبر را زیلرت می کنند.
این مقبره بنای کوچکی است که یک درب سنگی در آن در آن قرار دارد که قدمت آن را نشان می دهد و دو قبر در میان ساختمان که نسبتاً مرتفع است وجود دارد. درباره صاحبان این قبر چنین می گویند:
اردشیر اول پسر خشایارشاه اردوان را کشت و به تخت سلطنت نشست و چهل و یک سال سلطنت کرد و فتنه مصر را که پانزده سال طول کشید به نفع ایرانیان خاتمه داد.
اردشیر با دختری از یهود به نام "استر" که از خویشاوندان یکی از درباریان به نام مردخای بود ازدواج کرد و بدین سبب یهودیان در دربار اردشیر نفوذ یافتند. شخصی به نام "هامان" که او نیز از درباریان با نفوذ و با قدرت بود بر این موقعیت یهودیان حسد برد و فرمان قتل یهودیان را از اردشیر بگرفت. نزدیک بود که یهودیان با فلاکت و مصیبت بزرگی هم آغوش گردند ولی مردخای به وسیله استر همسر یهودیه اردشیر ناسخ حکم قتل عام یهودیان را از شاه گرفت و یهودیان را نجات داد. حکایت استر و مردخای در تورات نقل شده و استر به معنای ستاره است و نام اصلی او "هدسه" از مردم شوش بوده.
بعضی از محققان در نسبت این قبر به استر ایراد و اشکال کرده و احتمال داده که این مقبره پدر مانی و یا پدر و مادر مانی باشد و در این باره تحقیقاتی دارد که عمده اش حدس و احتمالی بیش نیست. به هر حاب در نوشته آقای "ذبیح بهروز" که در کتاب هکمتانه صفحه 182 نقل شده چنین آمده است:
در همدان یک بنائی به سبک مقبره های بودائی دیده می شود. این بنا در دوره مغول که مانویان و فرق باطنی ها نفوذ بسیار داشته ساخته شده است.
در مدت یک قرن و نیم گذشته کوشش کوشش زیادی شده که برای تأیید کتاب مقدس ادله باستانی جمع آوری کنند و لهذا شهرت داده اند بنائی که در همدان است مقبره استر ملکه یهودی پادشاه فارس است. پس از اینکه تحقیقات باستان شناسی پیشرفت کرد معلوم شد چنین شهرتی اساس ندارد و از پروفسر هرتسفلد نقل کرده که بنای مذکور مقبره استر شهرت یافته است.
مؤلف کتاب را گمان و حدس این است که با توجه به اینکه ظاهر بنای استر و مردخای اسلامی است، این قبر مربوط به دو نفر از سلاطین سلاجقه به نام طغرل و سلطان محمود باشد که در مدرسه حاجیه همدان دفن شده اند و مدرسه زنگنه فعلی که در کنار مقبره استر و مردخای قرار گرفته و یک راه عبوری فاصله است احتمال این را دارد که در جای مدرسه حاجیه پس از خرابی آن ساخته شده باشد. در گذشته مدرسه و مقبره به هم متصل بوده است ولی بعداً به این شکل در آمده است و یهودیها به نام استر شهرت داده اند.
علاوه بر این چندین محل دیگر از جمله "بقعه پیر بکران" در سی کیلومتری جنوب اصفهان به عنوان استر و مردخای شهرت دارد. بنابراین جز اشتهار و شهرت میان یهودیان هیچ دلیلی بر بودن قبر استر و مردخای در همدان نیست و اگر این بنا از یهودیان باشد احتمال این است که نخستین بنای این بقعه به عنوان یادگاری به نام استر و مردخای ساخته شده باشد بعد از چندی به عنوان استر و مردخای شهرت پیدا کرده. چنان که نویسنده آثار تاریخی همدان "محمد تقی مصطفوی" هم احتمال داده است.
اما حدس من این است که این دو قبر مربوط به دو نفر از پادشاهان سلاجقه است نه استرو مردخای و نه پدر و مادر مانی، گرچه پدر و مادر مانی همدانی بوده اند. ولی در مدائن سکونت داشته اند و مانی هم در همان جا به دنیا آمده و جائی هم اشاره نشده که آنها در همدان از دنیا رفته اند.
منبع:تاریخ مفصل همدان/جلد اول/ احمد صابری همدانی
